چاپ باتیک چیست؟

«باتیک» واژه ای جاوه‌ای است و می دانیم که جاوه یکی از مهم ترین جزایر کشور اندونزی کشوری با بیش از 16000 جزیره  است. باتیک به معنای «چاپ مقاوم » است.در این هنر، قسمت هایی از پارچه را با ماده ای مقاوم که مانع از نفود رنگ به پارچه می شود، می پوشانند تا با روشی خاص نقوش دلخواه را بر روی پارچه ایجاد کنند.

شروع کار نقاشی و چاپ باتیک به حدود 2000 سال پیش برمی گردد. یعنی زمانی که مردم قبائل جاوه کشف کردند که عصاره بعضی درختان از نفود رنگ به داخل پارچه جلوگیری می کند. بدین ترتیب در آغاز یک روش مقاوم ابتدایی به وجود آمد و سپس به ترتیب روش نقاشی و چاپ باتیک ایجاد شد.

پارچه های ابتدایی که از غارها و یا قبور فراعنه مصر به دست آمده است و هم چنین رواج هنر باتیک در میان بومیان جاوه و سوماترا موید این مدعاست که هنر نقاشی و چاپ پارچه قبل از رنگرزی به وجود آمده است. انسان آن دوره دریافته بود که با گره زدن، دوختن، چین زدن، لایه و تا کردن نقاط معینی از پارچه و بعدها با پوشش بخش یا بخشهایی از پارچه با ماده مقاوم می تواند از نفوذ رنگ به داخل نقاط مورد نظر جلوگیری کند.

نوعی از چاپ باتیک که به «کلاقه ای» مشهور است از حدود 500 سال قبل در ایران رواج یافته است. هم‌اکنون اسکو و تبریز در استان آذربایجان شرقی که از مراکز قدیمی چاپ کلاقه ای محسوب می شود از مراکز عمده این هنر است. همچنین تعداد کثیری از هنرمندان جوان و میانسال که شاگردان حسین کلاقیچی گنجینه بوده اند این هنر را در برخی دیگر از مناطق کشور به ویژه تهران ادامه می دهند.

در ایران به طور عمده نقاشی و چاپ باتیک بر روی پارچه ابریشم طبیعی انجام می شود. رنگ های مورد استفاده در نقاشی و چاپ تا گذشته ای نه چندان دور بیشتر رنگ های طبیعی بود، ولی در حال حاضر به طور عمده رنگ های شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اما در هر حال باید توجه داشت که رنگرزی پارچه باید به صورت سرد انجام پذیرد؛ از این رو رنگ های پروسیون ، ری‌اکتیو، خمی، بازیک و رمازول که قابلیت رنگرزی در درجه حرارت های پایین- تا حدود 25 درجه سانتیگراد – را دارد، انتخاب می‌شود البته هم اکنون رنگ های آماده، به صورت خمیر و در ظروفی با اندازه های مختلف – از انواع وینزور، پنتل، ساکورا  موجود است. این رنگها به راحتی در آب حل می‌شود و پس از خشک شدن از ثبات کافی برخوردار است و در اثر شستشو از بین نمی رود.

ماده مقاوم یا واکس با بهره گیری از موادی هم چون پیه، پارافین، موم، کلفن و سقز تهیه می‌شود. ابزار اصلی کار در نقاشی و چاپ باتیک، انواع قلم مو، لوله های هدایت‌کننده موم، کلاف چوبی و مهر  است.با بهره گیری از هنر نقاشی و چاپ باتیک، انواع تابلو، رومیزی، شال، روسری و … تهیه می شود که ارزش کار را ارزیابی نگاره و رنگ آمیزی، خلاقیت و ابتکار هنرمند، تعیین می‌کند.

چاپ باتیک - ایران

هنر ایرانی درختی کهن است که ریشه در ژرفای خاک کویر و شاخ تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی دارد که پیوند خود با او نه بریده و نه کاسته اند. مردمی که با هنر به دنیا آمده و در کنار آن زندگی می‌کنند.چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد. در ادوار مختلف تاریخ و نشانه ها فرهنگ عمیق و پر قدرتی است که نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت کرده، بلکه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد.

در این مقاله سعی بر آن بوده است که بتوانیم قسمتی از هنری که شاید فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی کامل، که نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافت های بسیار است که ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی کنیم.امید است با این کار بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش کنیم.

چاپ های سنتی ایران از گذشته برای منقوش کردن پارچه به کار گرفته شده اند. تمامی پارچه هایی که به وسیله قلم مو، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی می شوند و نقش می پذیرند جزء چاپ های سنتی به حساب می آید، شاخص ترین آنها "چاپ قلمکار" و بعد از آن "چاپ کلاقه ای" است. اولین قوم هایی که مبادرت به چاپ روی لباس های خود کردند، چینیها، ژاپنی ها، هندو ها و ا یرانیان بودند.

این اقوام در هزاران سال پیش با استفاده از شابلون های چوبی، لباس ها و بافته ها ی مورد نظر خود را در منزل و محیط کار با نقش های دلپذیر تزئین می کردند. به طور کلی به علت علاقه ای که بشر به زیبایی ها دارد، همه ملل و اقوام از جمله ایرانیان با کمی تقدم و تأخر این صنعت را آموختند، تکمیل کردند و با سلیقه خود مورد بهره بردار ی قرار دادند. نقش اندازی رو ی پارچه هایی با طرح های چاپی استفاده می شد که هنر و شیوه کاربرد آن از کشور ها ی همسا یه وارد ا یران شده بود.

ایرانیان ا ین هنر را همچون دیگر هنرها به حد کمال رساندند و با ذوق و هنر و طرح ا یرانی عجین کردند، به نوع ی که بعضی از مورخان آن را هنر اصیل ا یرانی به حساب می آورند. از دوره ساسانیان چاپ قلمکار امر ی را یج و معمول بود و یکی از شیوه ها ی اصلی تزئین پارچه ها ی پشمی و کتانی و ابر یشم به شمار می آمد. هنر قلمکار بازمانده هنر ی است که در قرن 12 هجر ی قمر ی و در روزگار فرمانروا یی شاهان صفو ی به کمال رسید و تا پا یان قرن سیزدهم و یکی دو دهه بعد تر یکی از درخشان تر ین نمونه ها ی هنر تزیینی سرزمین ما بود.

مرد می که بر کرانه در یا ی خزر در سده ششم پیش از میلاد زندگی می‌کردند به ظاهر روش "باتیک" یا رنگ ناپذ یر کردن منسوجات را به رو ی پارچه ها ی پش می به کار میبردند و بنابر گفته ر یش سفیدان روستا ی اسکو، ا ین هنر را مهاجران باکو که از هجوم روسها ی تزار ی گر یختند به میان آنان آوردند.

البته هیچ نشانه ای از آثار منسوجات چاپ باتیک مردمان کناره دریای مازندران برا ی اثبات ا ین نظر یه در دست نیست، اما این روا یت که هنر باتیک توسط اقوام مهاجر روس به ایران آورده شد، می تواند در دست باشد چرا که در حال حاضر هم سراغ آنچه را که مربوط به ابر یشم بافی و نقش زنی این پارچه است از اسکو می بایست گرفت. گو اینکه پاره ای از دست اندر کاران و از جمله استاد حسین گنجینه اعتقاد دارند هنر باتیک ابتدا از هند به چین راه یافته و سپس از طر یق پاکستان به ایران آمده است.