روش گره سازی آجر چینی

گره سازی یکی از شیوه های بسیار ظریف و پر کار چیدمان آجری است که به کمک قطعه های مختلف آجرهای بریده و تیشه دار شده در اندازه های گوناگون انجام می شود. گره سازی بنایی به سه صورت آجر، ترکیب آجر و گچ و ترکیب آجر و کاشی اجرا شده است. در دوره سلجوقیان این شیوه تزئینی ترویج پیدا کرده و نقوش زیبا و پیچید ه ای هندسی را بدین وسیله ایجاد کرده اند. نمونه های اولیه این نوع تزئین آجری در مقبره امیر اسماعیل سامانی، مسجد جامع نائین، مسجد نیریز و تزئینات سردر مسجد جورجیر اصفهان دیده می شود.

نمونه کاربرد گسترده اینگونه تزئین در نمای بیرونی از دوره سلجوقیان، در دو برج خرقان وجود دارد. برای ایجاد این نقوش متنوع، گره از یک واحد تکرار شونده هندسی استفاده شده است. این نوع تزئین در تزئینات اکثر ابنیه، تدفینی و مناره ها به کار رفته است. پرکارترین و بهترین نقوش گره با آجر، متعلق به گنبد کبود در آذربایجان شرقی متعلق به دوره سلجوقیان عراق است. قابل ذکر است که نقوش گره در این بنا با شیوه رگ چین آجری ایجاد نشده بلکه توسط آجرهای قالبی، تراش و سفالینه های نقش دار اجرا شده است. متخصصان، این گنبد را به لحاظ تحولاتی که در ساختار گره هندسی و تزئینات معماری ایجاد کرده، نقطه عطفی برای پیوند تاریخ هنر با تاریخ معماری و ریاضیات می دانند.

بر طبق بررسی های میدانی انجام شده در خصوص نوع آجر مصرفی برای چیدمان آجری در دوره سلجوقی، آجر تراش به علت عدم استقامت بالا چندان کاربرد نداشته است و تنها در برخی تزئینات خاص مانند برخی گره سازی ها از این شیوه استفاده شده است. به نظر می آید نقوش گره به دلیل پیچیده بودن و گوناگونی اشکال و اضلاع مختلف، نیاز به آجر در ابعاد و اندازه های مختلف دارند. بدین ترتیب جهت سهولت کار از آجرهای تراش برای ایجاد نقش گره استفاده کرده اند. نقش گره هندسی در مناره ها عموماً توسط آجرهای تراشِ نازک، اجرا شده است.

برخی حاشیه های تزئینی در چیدمان آجری سلجوقی وجود دارند که در اکثر ابنیه مشاهده می شوند. این حاشیه ها معمولاً از آجرهای قالبی لوزی و دایره در کنار یکدیگر و یا آجرهای قالبی شکل گردان و یا آجر قالبی S شکل هستند. برخی از حاشیه ها از ترکیب سه گونه از ابعاد متداول آجرهای تزئینی سلجوقیان ایجاد شده اند متداولترین آنها در تزئینات آجری دوره سلجوقی و ایلخانی، ترکیب لوزی و دایره در کنار یکدیگر است. نمونه های این شیوه تزئینی آجرکاری ها در مسجد جامع اصفهان، گوشه سازی های گنبد مسجد برسیان، گنبد مسجد جامع گلپایگان، محراب مسجد گز و دور گنبد مسجد ازیران رؤیت می شود. این طرح بر بدنه اکثر مناره های سلجوقی مانند منار زیار، پامنار زواره به کار رفته است، حتی این طرح نه تنها با آجر بلکه توسط کاشی (فیروزه ای رنگ) بر مناره ساربان اجرا شده است.

در این دوره از ترکیب چند ماده در کنار یکدیگر در تزئینات مانند ترکیب آجر و گچ و یا آجر و کاشی بهره گرفته اند. ترکیب آجر و گچ در تزئینات سلجوقی به سه شیوه کلوک بند گچی، آجر قالبی با نقش هندسی در ترکیب با گچبری لانه زنبوری، کتیبه آجری پیش بر با نقوش گیاهی گچبری اجرا شده ا ند. یکی از این نوع تزئینات زیبا به این شیوه، کلوک بندهای گچی است. شیوه تزئینی در بین بندهای عمودی آجر به خفته راسته کلوک بند معروف است به ایجاد این تزئین با استفاده از گچ؛ نقوش مُهری یا کوربندی یا توپی های ته آجری نیز می گویند. طرح های مزبور شامل طرح های ساده هندسی، اشکال گل وبوته و اسامی مقدس مانند الله و علی (ع) و… است.

نمونه ای از شیوه کلوک بند پیش از سلجوقیان در میل ایاز سنگ بست خراسان متعلق به دوره غزنویان یافت شده است. اما این شیوه در دوره سلجوقی گسترش پیدا کرده و در دوره ایلخانی نیز به طور فراوان به کار رفته است. به طوری که در تزئین تمامی طرح های آجرچینی، از رگ چین ساده گرفته تا طرح های گلچین و خفته و راسته استفاده شده است. اکثر تزئینات کلوک بند در دوره سلجوقیان با گچ اجرا شده است که نمونه زیبا و شاخص اینگونه تزئینات در کاروانسرای رباط شرف است. همچنین از ترکیب گچ و آجرهای قالبی در ایجاد نقوش گره به خوبی بهره برده اند. با این شیوه یعنی ترکیب نقوش ظریف و گردان گچبری های لانه زنبوری در کنار آجرهای زمخت و هندسی، تزئینات منحصر به فردی ایجاد کردند.

نوع سوم یعنی کتیبه های آجری پیش بر (سفالینه های آجری) در کنار نقوش گیاهی ظریف گچبری در ابنیه سلجوقی بسیار کاربرد داشته اند؛ نمونه های بسیار زیبای آن در مسجد جامع برسیان و مسجد جامع گلپایگان وجود دارد. کتیبه های کوفی موشح محراب گلپایگان از لحاظ نزئینات آجری بسیار منحصر به فرد هستند و می توان آنها را قدیم یترین کوفی موشح آجری دانست که تبدیل به الگویی برای دوران بعدی مانند تزئینات مسجد ملک زوزن شدند.به طور قطع می توان اظهار داشت که سلجوقیان از ترکیب آجر و کاشی (آجر لعابدار) در کنار یکدیگر برای اولین بار در نهایت زیبایی استفاده کرده و باعث پایه گذاری تکنیکی جدید شدند که در دوره های بعد یعنی خوارزمشاهیان و ایلخانیان به بار نشست.