پیشرفت های حمل و نقل بعد از انقلاب اسلامی

حمل‌ونقل دریایی نقشی غیرقابل جایگزین در تجارت خارجی به ویژه تجارت فرا قاره‌ای کشورها دارد و به عنوان ایمن‌ترین و به صرفه‌ترین شیوه‌ حمل‌ونقل انبوه کالا نسبت به سایر شیوه‌های حمل‌ونقل، از جایگاهی کلیدی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها برخوردار است و در حال حاضر بیش از 90 درصد حمل‌ونقل بین‌المللی کالا از سوی حمل‌و‌نقل دریایی انجام می‌شود. بخش حمل‌ونقل دریایی ایران نیز با بهره‌گیری از مزیت های ناشی از 5800 کیلومتر مرز ساحلی در استان ها و جزایر جنوبی و شمال کشور و با اتکا به ظرفیت‌ها و توان عملیاتی بنادر بازرگانی و ناوگان حمل‌ونقل دریایی خود با جابه‌جایی بیش از 90 درصد از کالاهای مربوط به تجارت خارجی کشور، نقشی حیاتی، غالب، منحصربه‌فرد و غیرقابل جایگزینی را در صحنه اقتصاد ملی و منطقه‌ای و تجارت خارجی کشور ایفا کرده است.

در کشور ما، جابه‌جایی حجم انبوه کالاها از بنادر و اسکله‌های بازرگانی (به عنوان دروازه‌های اصلی حمل‌ونقل دریایی ایران) بالغ بر 85 درصد از تناژ صادرات و واردات کشور طی سال 1395 را به خود اختصاص داده است. سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان متولی حمل‌ونقل دریایی کشور؛ مدیریت، توسعه و بهره‌برداری از زیرساخت‌های بندری و دریایی شامل اسکله‌های بازرگانی و تأسیسات بندری، سیاست‌گذاری و نظارت بر ناوگان تجاری و نفتی و سنتی را عهده‌دار بوده و در تعاملی سازنده و پویا، کارآمدی سیستم حمل‌و‌نقل دریایی کشور را به ارمغان آورده است.

چند خطی در مورد سازمان بنادر و دریانوردی
سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان یک سازمان وابسته به دولت (وزارت راه و شهرسازی) متولی اعمال حاکمیت در حمل‌ونقل دریایی و مرجع قانونی دریایی کشور است و نمایندگی دولت جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین‌المللی دریایی را بر عهده دارد. این سازمان با در اختیار داشتن بنادر عمده بازرگانی کشور با ظرفیتی بیش از 200 میلیون تن، ضمن برخورداری از مزایای قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی، می تواند سرمایه‌گذاران و تجار کشور را نیز از مزایای مناطق آزاد تجاری، صنعتی و ویژه اقتصادی بهره‌مند سازد.

اداره و بهره‌برداری بنادر بازرگانی کشور، ایجاد، توسعه و تجهیز بنادر، سیاست‌گذاری و نظارت بر دریانوردی بازرگانی، اجرای قانون دریایی و انجام وظایف مقرر در قانون و نظارت کامل در امور کشتیرانی ساحلی و بازرگانی و تأمین ایمنی عبور و مرور شناورها، از مصادیق رسالت وجودی این سازمان است و بر اساس قوانین و مقررات مصوب، به صورت درآمد-هزینه اداره می‌شود.

بنادر تجاری سازمان بنادر و دریانوردی در شمال و جنوب کشور بر اساس قوانین و مقررات حاکم و برخورداری از مزایا و تسهیلات قانونی، در سه دسته مناطق ویژه اقتصادی بندری، مناطق آزاد بندری و مناطق عادی بندری قرار گرفته‌اند که به ترتیب بنادر شهیدرجایی، امام خمینی، بوشهر، امیرآباد، نوشهر و آستارا در دسته مناطق ویژه اقتصادی بندری، بنادر انزلی، خرمشهر و آبادان در دسته مناطق آزاد بندری و بنادر چابهار، شهید باهنر، شهید حقانی، لنگه، قشم، جاسک، گناوه، فریدونکنار و نکا در دسته مناطق عادی بندری قرار دارند.

مهم ترین دستاوردهای حمل ونقل پس از انقلابظرفیت‌سازی در بنادر، سرمایه‌گذاری در بنادر، بومی‌سازی توانمندی علمی و تخصصی ظرفیت‌سازی در بنادر، ایجاد و توسعه بنادر بزرگ جدید، کارکرد و تغییر نسل بنادر (از مراکز تخلیه و بارگیری – به زنجیره لجستیک کالا) را می‌توان خلاصه مهم‌ترین دستاوردهای بخش حمل‌ و نقل دریایی طی چهار دهه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران بر شمرد که در ادامه به هر یک از ‌آن‌ها اشاره خواهد شد.

چه میزان ظرفیت در بنادر ایجاد شده است؟
رویکرد سازمان بنادر و دریانوردی در زمینه ظرفیت‌سازی بنادر بازرگانی کشور رویکردی راهبردی و برنامه محور بوده که اجرای آن بر اساس طرح‌های جامعی مدنظر قرار گرفته و در زمینه توسعه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بنادر به موقع مطالعه شده‌اند. در این بین افزایش 12 برابری ظرفیت نفتی و غیر نفتی بنادر بازرگانی کشور از 19 میلیون تن در سال 1357 به 233 میلیون تن در سال 1396، افزایش 94 برابری ظرفیت کانتینری بنادر از 75 هزار TEU در سال 1357 به بیش از 7 میلیون TEU در سال 1396، افزایش 48 برابری ظرفیت مسافری بنادر از 500  هزار نفر در سال 1357 به 24 میلیون نفر در سال 1396، افزایش 4 برابری طول اسکله‌های بنادرتجاری اصلی از 11 هزار متر در سال 1357 به 37 هزار متر در سال 1396، افزایش 6  برابری مساحت انبارهای سر‌پوشیده بنادر از 26 هکتار در سال 1357 به 147 هکتار در سال 1396 و افزایش 7 برابری مساحت باراندازها و انبارهای روباز بنادر از 164 هکتار در سال 1357 به 1197 هکتار در سال 1396 را می‌توان به عنوان ظرفیت ایجاد شده در بنادر بازرگانی کشور طی 40 سال اخیر دانست.

سرمایه‌گذاری در بنادر
افزایش 592  برابری میزان سرمایه‌گذاری سالیانه سازمان در توسعه زیرساخت‌ها (به قیمت‌های جاری) از 3,17 به 10236 میلیارد ریال، افزایش 90 هزار برابری سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی (تجمعی) از رقم صفر به رقم 90818 میلیارد ریال در بنادر، افزایش ظرفیت پذیرش کشتی‌ها در بنادر از عمق 10 متر و کشتی‌های با ظرفیت 20 هزار تنی با ایجاد امکان پذیرش کشتی‌های خیلی بزرگ بالاتر از 100 هزارتنی به بنادر با تامین عمق‌های لازم به ویژه عمق بیش از 17 متر در کانال ها و حوضچه‌های بنادر نیز حجم سرمایه‌گذاری صورت گرفته در بنادر کشور است.

بومی‌سازی توانمندی علمی و تخصصی در ظرفیت‌سازی برای بنادر
سازمان بنادر و دریانوردی از مطالعه، طراحی و ساخت کاملا خارجی به تدریج از سال 1364 که آخرین اقدامات مشاوران و پیمانکاران بندر شهیدرجایی کار خود را به اتمام رساندند، به سمت بومی‌سازی ظرفیت‌سازی‌ها و انجام مطالعه، طراحی و ساخت کاملا داخلی بنادر حرکت کرده است و هم‌اکنون در این زمینه (به غیر از ساخت برخی تجهیزات استراتژیک) کاملا خودکفا است.

کارکرد و تعییر نسل بنادر؛ از مراکز تخلیه و بارگیری به زنجیره لجستیک کالا
ماهیت بنادر پس از انقلاب، از بنادر نسل اول (مراکز که صرفا برای تخلیه  و بارگیری کالا بود به سمت بنادر نسل دوم و سوم یعنی مراکزی به منظور تولید و پردازش کالا تغییر کرده است و هم‌اکنون در بنادر شهیدرجایی، شهید بهشتی چابهار، امام خمینی و امیرآباد، زیرساخت‌ها و اراضی پشتیبانی لازم جهت فعالیت فراهم شده است.

طرح ها و پروژه های بزرگ
از جمله طرح ‌ها و پروژه‌های بزرگ طی این سال‌ها می‌توان به طرح توسعه مجتمع بندری شهید‌رجایی، طرح توسعه بندر شهید بهشتی چابهار و ساخت موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره اشاره کرد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.

طرح توسعه مجتمع بندری شهیدرجایی
طرح توسعه مجتمع بندری شهیدرجایی در سه فاز افزایش ظرفیت کانتینری بندر به سه میلیون TEU، افزایش ظرفیت کانتینری بندر از سه به 6 میلیون TEU و افزایش ظرفیت کانتینری بندر از 6 به هشت میلیون TEU مدنظر قرار گرفته است که فاز 1 در سال 62 شروع  و در سال 64 به بهره‌برداری رسید. مرحله اول فاز دوم نیز  ازسال  84 شروع  و در سال 86  به بهره‌برداری رسید. مرحله دوم این فاز نیز از سال 94 شروع  و در سال 96 به بهره‌برداری رسید و در حال تکمیل تجهیزات است. در خصوص فاز سوم نیز باید اعلام کرد که مرحله اول این فاز در سال 96 به بهره‌برداری رسید و مرحله دوم آن نیز از اردیبهشت 97 شروع  و در حال اجرا است.

طرح توسعه بندر شهید بهشتی چابهار
فاز اول این پروژه افزایش ظرفیت اسمی بندر از 2,5 به 8.5 میلیون تن (معادل 6 میلیون تن) است که در سال 86 شروع  و در سال 96 به بهره برداری رسید و توسط دکتر روحانی؛ رئیس جمهوری افتتاح شد و شامل 450 هزار TEU کانتینری و 1650 هزار تن کالای فله است.

ساخت موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره
موضوع ساخت و واگذاری موج‌شکن‌های کوچک چند منظوره با هدف بهره‌مندی مردم عزیز کشورمان در سواحل جنوبی در دستور کار سازمان بنادر و دریانوردی قرار گرفت و با تلاش صورت گرفته  تعداد 49 موج‌شکن ساخته شد که از این تعداد، 30  مورد به سازمان شیلات و سه مورد به نیروی دریایی سپاه و دو مورد به نیروی دریایی ارتش واگذار شده است و تعداد 14 مورد نیز در اختیار سازمان بنادر و دریانوردی قرار دارد.

عملیات و بهره‌برداری از بنادر
در خصوص میزان عملیات و بهره‌برداری از بنادر نیز باید خاطرنشان کرد که افزایش 10 برابری عملیات تخلیه و بارگیری کالای نفتی و غیر نفتی از 5,15 میلیون تن در سال 1357 به بیش از 156  میلیون تن در سال 1396، افزایش هفت برابری تخلیه و بارگیری کالای غیر نفتی از 5.15 میلیون تن در سال 1357 به بیش از 108 میلیون تن در سال 1396، افزایش 53 برابری تخلیه و بارگیری کانتینری از 58 هزارTEU در سال 1357 به بیش از سه  میلیونTEU  در سال 1396 و افزایش 70 برابری عملکرد مسافری بنادر از 300 هزار نفردر سال 1357 به 21 میلیون نفر در سال 1396 طی این سال‌ها مدنظر قرار گرفته است.